Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii? (I)
Niemiecki językoznawca Max Mechow w książce Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft (‚Niemieckie nazwiska pruskiego pochodzenia’; Dieburg 1994, str. 99) sugeruje, że wbrew samemu Tolkienowi, jego rodowe nazwisko może mieć wschodniopruskie pochodzenie. A Polacy mają być może na obszarze swojego kraju gniazdo rodzinne Tolkienów!
J.R.R. Tolkien wielokrotnie potwierdzał, że jego przodkowie przybyli do Anglii w połowie XVIII wieku z obszaru Saksonii. Według rodzinnych przekazów (a może według teorii, której autorem był J.R.R.T.?) mieli oni uciec przed pruską inwazją na Saksonię w roku 1756. Saksonia to dla Tolkiena wiele mówiąca i bliska nazwa, bo pochodzi od ludu wczesnośredniowiecznych Sasów, którzy migrując z kontynentu w czasie Wędrówek Ludów założyli wraz z Anglami, Jutami i Fryzami staroangielską kulturę na Wyspach Brytyjskich – obiekt zachwytu i materiał badawczy Profesora. Anglosasi we wczesnym średniowieczu wysyłali wielu chrześcijańskich misjonarzy na tereny plemienne pogańskich Starych Sasów (jednym z nich był św. Bonifacy/Wynfreth).
W nocie autobiograficznej z 1955 r. Tolkien uzasadniał, że nazwisko Tolkien jest zangielszczoną formą niemieckiego przydomka/nazwiska Tollkiehn, od przymiotnika tollkühn ‚ryzykancki, brawurowy, szaleńczo odważny (dosł. ‚głupio-odważny’). Nie przyjmował innych argumentów. A przecież pojawiały się takie. W liście nr 349 do pani E. R. Ehrardt z dnia 8 marca 1973 r. Profesor pisał, że nie przekonuje go inna etymologia. Chodziło o wywodzenie jego nazwiska od słowiańskiego * tъlkъ ‚sens, tłumaczenie, interpretacja, wyjaśnienie’ – rosyjski etymolog Vasmer pisał, że bezpośrednio od formy staroruskiej тълкъ wywodzą się następujące pożyczki: litewskie tùlkas ‚tłumacz’, łotewskie tul̃ks, estońskie tulk, starodolnoniemieckie tolk, staroislandzkie tulkr ‚tłumacz’, niderlandzkie (dolnoniemieckie) tolk (Tolkien dodaje w liście jeszcze fińskie tulkki; więcej o wyrazach pokrewnych przeczytacie w odpowiednim temacie u Elendilich: „Nazwisko „Tolkien” a słowiańskie *tołk/*tłok„).
W Niemczech spotykamy osoby o nazwiskach Tolkien, Tolkiehn i Tollkiehn. Oto mapa z dystrybucją nazwiska Tolkien na terenie Republiki Federalnej Niemiec (kliknij mapę, żeby ją powiększyć):
Woher stammt dein Name?
Niemieccy językoznawcy i genealodzy odnajdują inne wyjaśnienie nazwiska Tolkien i lokują jego początki na pruskim (bałtyckim) obszarze językowym. Zarówno Georg Gerullis w pracy Die altpreußischen Ortsnamen (o.V., Berlin/Leipzig 1922, str. 184) jak i Max Mechow w Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft (Tolkemita, Dieburg 1994, str. 99). Dziś teren ten znajduje się w Polsce. Mowa o małej wiosce na Mazurach, która od 1945 r. nosi polską nazwę Tołkiny.
Tołkiny są dziś wsią w gminie Korsze, w powiecie kętrzyńskim, w województwie warmińsko-mazurskim (przed II wojną światową była to wieś Tolksdorf w powiecie Rastenburg w Ostpreußen czyli w Prusach Wschodnich). Wieś położona jest ok. 10 km na północny zachód od Kętrzyna (przed wojną niem. Rastenburg/pol. Rastembork), niedaleko drogi Kętrzyn–Bartoszyce. Dawna nazwa miejscowości – Tolksdorf została utworzona od nazwiska rodziny szlacheckiej pochodzenia pruskiego – Tolk. W źródłach zapisywana była jako Tolksdorf (1410), Tolkynen (1440) lub Dolksdorf (1528). We wczesnym średniowieczu Tołkiny były zapewne wsią pruską leżącą na skraju lasu Krakotin, na obszarze wcześniej zamieszkałym przez pruskie plemię Bartów (w dawnej diecezji warmińskiej – więcej o Barcji tutaj). Resztki lasu przetrwały i znajdują się na południe od miejscowości, w okolicach przysiółka Krakocin (d. Krakotin) oraz wokół jeziora Tołkińskiego. Położenie samej wsi nie jest do końca pewne. Oto bowiem leżąca nieopodal Starynia (d. Altendorf) nazywana była w średniowieczu Alt-Tolksdorff (w 1698 r. – Neu-Tolksdorff). Można zatem przypuszczać, iż pierwotna siedziba rodu Tolk znajdowała się w okolicy dzisiejszej Staryni, a Tołkiny powstały dopiero w wyniku lokacji nowej wsi na prawie pruskim lub chełmińskim. W dokumencie lokacyjnym, wystawionym przez komtura bałgijskiego Gottfrieda von Linden w dniu 10 lutego 1344 r. wymieniony jest m.in. Mathes (Matheus) Tolc (więcej o dziejach Tołkin przeczytacie tutaj).
Analiza nazw sprzed 1945 r. wskazuje, że już w XV w. funkcjonowało na Warmii nazwisko Tolkyn (niem. nazwa Tolkynen to l. mn. od n. os. Tolkyn). Zapewne w tym nazwisku niemieccy historycy widzą etymologię nazwiska Tolkien.
c.d.n.
Poniżej widok z okolic Tołkin/Tolksdorfu.
Kategorie wpisu: Biografia Tolkiena, Lingwistyka, Listy Tolkiena
29 Komentarzy do wpisu "Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii? (I)"
Tornene, dnia 07.01.2010 o godzinie 20:17
Wielce ciekawa sprawa. Ktoś może bywał w okolicach? Gdyby sprawa się potwierdziła to może nawet Tolk-Folk by się tamże przeniósł. 😉
Ivellios, dnia 07.01.2010 o godzinie 21:03
Literówka ” tъlkъ ’sens, łumaczenie, interpretacja, wyjaśnienie’ ” (brakuje T, przy tłumaczenie).
A sam znam jedną osobę z Niemiec, która ma na nazwisko Tollkühn i twierdzi, że prawdopodobnie może mieć wspólne korzenie z naszym profesorem. Z resztą o Warmii także wspomina. Intrygujące… Aczkolwiek bardzo prawdopodobnye, że po prostu zna tę hipotezę i stąd tak mówi.
Galadhorn, dnia 07.01.2010 o godzinie 21:36
Konieczna jest kwerenda biblioteczna, znalezienie tych niemieckich książek o pruskiej toponimii i wyjaśnienie genealogicznych koneksji nazw Tolk i Tolkyn. Na pewno uda nam się napisać jeszcze co najmniej jeden odcinek tych dociekań. Może się z tego narodzić ciekawe śledztwo dziennikarskie.
Na tym etapie wydaje mi się, że na terenie Warmii w czasach krzyżackich pojawiła się wśród dolnoniemieckich (niderlandzkich) osadników nazwa osobowa Tolk, z czego powstało Tolkyn (od tej formy nazwa miejscowa Tolkynen). I od tych wschodniopruskich, niemieckojęzycznych Tolkynów mógł powstać ród Tolkienów. Ciekawe co na ten temat mówią niemieckie źródła historyczne i genealogiczne.
Telperion, dnia 08.01.2010 o godzinie 1:03
Zaiste Galadhornie, zwiastunie burzy, dochodzenie godne Sherlocka Holmesa… Jakkolwiek wydaje się całkowitą niedorzecznością polemika z profesorem Tolkienem, Twoje wywody godne są głębszej analizy… Mam nadzieję że doczekamy się dalszej historii losów nazwiska Tolkien.
Czekamy na komentarze z Tołkin oraz nowiny z pozostałości lasu Krakotin….
Galadhorn, dnia 08.01.2010 o godzinie 1:13
Nie masz, ach nie masz większych mistrzów językoznawstwa od Niemców.
To w Deutschlandzie narodziło się nowoczesne językoznawstwo – jeszcze w XIX w. 
TAO, dnia 08.01.2010 o godzinie 10:14
Kiedyś próbowałem dociekać tej sprawy. Nazwisko Tollkuehn i podobne mają rzeczywiście genezę niemiecko-pruską (jedna z osób, do której dotarłem, urodziła się w Olsztynie), co nie stoi w sprzeczności z tym, że przodkowie Tolkiena emigrowali do Anglii z Saksonii (Górnej, czyli Elektoratu Saskiego, a nie Dolnej czyli Królestwa Hanoweru, o której wspomina Galadhorn). Po prostu rodzina mogła przenieść się do innego kraju; nie było w tym nic osobliwego.
Warto zwrócić w tym kontekście uwagę na wzmiankę Profesora o „krwi Saksonii i Polski” w jego żyłach, która musiała pochodzić z tradycji rodzinnej. Wskazywałoby to na jakieś związki rodziny z Polską, a przynajmniej Polkami, zapewne za królowania w naszym kraju elektorów saskich. Zapewne nigdy tego nie dojdziemy.
Natomiast wersja o ucieczce przed wojskami pruskimi jest zupełnie niewiarygodna, z czego Tolkien, powtarzając ją za przodkami, zapewne nie zdawał sobie sprawy: ewangelik Tollkuehn nie uciekałby z katolickiego Elektoratu po najeździe także ewangelickich Prusaków, a poddany saski uciekający w czasie wojny siedmioletniej do Anglii chroniłby się na terytorium wroga (Anglia i Hanower czyli Dolna Saksonia były w tej wojnie sojusznikami Prus, a przeciwnikami Austrii i Francji, z którymi sprzymierzona był Elektorat Saski).
Galadhornie, czy Mechow pisze, kiedy w Prusach Książęcych ustaliły się nazwiska dziedziczne i czy uważa poszczególne formy nazwiska za pochodzące ze wspólnego pnia? Czy jego zdaniem jest możliwe, że forma Tollkuehn jest „usensownieniem” na gruncie języka niemieckiego niezrozumiałego słowa pruskiego? I czy wymienia miejscowość Tolkemit (obecnie Tolkmicko)?
Galadhorn, dnia 08.01.2010 o godzinie 10:22
TAO, po joggingu jadę do Katowic do Biblioteki Śląskiej. Mamy tam dużo książek niemieckich i polskich o nazewnictwie i osadnictwie na Warmii i Mazurach. Będę powolutku wszystko sprawdzał. Na razie odsyłam zainteresowanych do krótkiego rysu historycznego nazewnictwa na Warmii:
http://209.85.229.132/search?q=cache:rrf-TRRR2b0J:www.eduforum.pl/modules.php%3Fname%3DPublikacje%26d_op%3Dgetit%26lid%3D3818+Naruszewicz-Duchli%C5%84ska&cd=7&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a
Mam problem – czy Tolksdorf (taka nazwa panowała też przed 1938 r. wbrew polskim źródłom)/Tołkiny są na Warmii, na Mazurach czy w innej krainie?
TAO, dnia 08.01.2010 o godzinie 20:39
Jak mi zwrócił uwagę nieoceniony M.L., Elektorat Saski był w XVIII w., jak większość państw niemieckich, ewangelicki; to tylko książęta elektorzy dla korony polskiej powrócili o Kościoła rzymskiego.
Galadhorn, dnia 08.01.2010 o godzinie 20:58
A ja celowo pisałem ogólnie o Saksonii, bo czy Dolna czy Górna, nazwa ostatecznie pochodzi od germańskich Sasów, tych tzw. Starych Sasów, których pobratymcy tworzyli cywilizację anglosaską Wysp Brytyjskich.
Mam kilka nowin z BŚ, ale opiszę je w kolejnym newsie. Za dzień lub dwa.
tallis, dnia 08.01.2010 o godzinie 21:26
ewangelik Tollkuehn nie uciekałby z katolickiego Elektoratu po najeździe także ewangelickich Prusaków
Może po prostu uciekali przed frontem, a religia była w takim momencie nieważna – nie chcieli czekać, aż ich będą wypytywać którzy są którzy. Nawet nie sądze, by wojaków to szczególnie obchodziło. A może mimo innej religii byli wiernymi poddanymi aktualnej władzy i też musieli spływać?
W sumie bardzo to wszystko frapujące. Sasi, Prusowie, Polacy, holenderscy osadnicy – niezły mix miał nasz profesor w żyłach. Ponoć im większy mix pochodzeniowy tym łatwiej o geniusza
poz
tal
Galadhorn, dnia 08.01.2010 o godzinie 22:12
W sumie to mamy tak naprawdę do czynienia z dwiema teoriami dotyczącymi nazwiska Tolkiena:
(1) przyjętą przez Tolkiena (i obecną w książkach, z którymi się dziś zapoznałem) – nazwisko od przydomka ‚brawurowy, szaleńczo odważny’
(2) proponowaną Tolkienowi przez panią Ehrardt etymologię pruską od przydomka ‚tłumacz, interpretator’
Znalazłem właśnie ciekawą postać, niemieckiego profesora filologii klasycznej z Lipska, Johannesa Tolkiehna (żył na przełomie XIX i XX w.)
Tom Goold, dnia 11.01.2010 o godzinie 9:47
Super ciekawy wpis Galadhornie, warto byłoby to przełożyć na Wspólną Mowę
TAO, dnia 11.01.2010 o godzinie 11:03
„Uciekali przed frontem”? To nie była II, czy nawet I wojna światowa, nie było „frontów”, a żeby zejść z drogi nadciągającej armii, wystarczyło przenieść się na jakiś czas o 100. może 200 kilometrów. A w XVIII w. wojny europejskie nie wiązały się już
z prześladowaniami religijnymi: wojna siedmioletnia była typową wojną „polityczną”, inaczej, niż wcześniejsza o wiek wojna trzydziestoletnia, w której czynnik religijny odgrywał rzeczywiście wielką rolę.
Trudno się zgodzić, by istniały „dwie teorie” pochodzenia nazwiska Tolkien. Można raczej mówić o „dwu warstwach”. To, że przodkowie Tolkiena nosili nazwisko Tolkuehn oraz to, że w języku niemieckim znaczy ono to, co znaczy, jest niewątpliwe. Inną kwestią, którą Tolkien chyba nigdy się nie zainteresował, jest możliwe dalsze pochodzenie tego nazwiska – bo może być tak, że pochodzi ono spoza języka niemieckiego i jego niemieckie znaczenie/tłumaczenie jest „etymologią ludową” podobną do tłumaczenia nazwy Częstochowa „bo się często chowa” gdy do niej idziemy. Znam podobne nazwisko polskie: Krukar, potocznie wiązane z krukami; jest to to jednak nazwisko kolonistów niemieckich, zaświadczone w dokumentach z XV w., którego znaczenie (mi nieznane) musiało byc jednak zupełnie inne.
Galadhorn, dnia 11.01.2010 o godzinie 12:18
Tomie, Noatar już przekłada nasz artykuł. Powstaje też jego druga część. Powinienem dziś zdążyć do Biblioteki Śląskiej na dalszą część moich badań.
TAO, dziękuję Ci za Twoje słowa. Będę się kierował również nimi badając sprawę pochodzenia nazwiska „Tolkien”. Piszesz:
„To, że przodkowie Tolkiena nosili nazwisko Tolkuehn oraz to, że w języku niemieckim znaczy ono to, co znaczy, jest niewątpliwe.”
Skąd wiadomo to na pewno? Tzn. czy są dokumenty świadczące o tym, że Tolkienowie (przodkowie J.R.R.T.) nosili nazwisko „Tol(l)kühn”? Albo „Tol(l)kiehn”? Czy natknęliście się na niezależną od źródeł tolkienowskich genealogię angielskich Tolkienów?
TAO, dnia 11.01.2010 o godzinie 13:36
Znaczenie słowa (nazwiska) jest jasne. A w kwestii pierwotnego brzmienia i późniejszego przekształcenia nazwiska wypowiedź Tolkiena jest wystarczającym dowodem: tego rodzaju tradycje rodzinne nie biorą się znikąd, niemal zawsze są wiarygodne, zwłaszcza, jeśli dotyczą faktów, niekoniecznie dobrze widzianych w otoczeniu (jak obce pochodzenie). Poza tym nikt dotychczas (ani z rodziny, ani z biografów – a Garth miał dostęp do dokumentów rodzinnych) nie podał tej wersji w wątpliwość.
Znalazłem wprawdzie także coś takiego: http://www.houseofnames.com/xq/asp.fc/qx/tolkien-family-crest.htm; wg autora nazwisko Tolkien datuje się z czasów inwazji normandzkiej, a Tolkienowie byli szlachtą (podano nawet herb), ale dostępne informacje (bo szczegóły są płatne), wskazują na to, ze JRR Tolkien nie pochodził z tej rodziny, skoro wspominał o krwi „Saksonii i Polski”, choć mocno już rozcieńczonej w jego żyłach.
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Tołkiny na Warmii gniazdem rodu Tolkienów? (II), dnia 14.01.2010 o godzinie 0:18
[…] też pierwszą część naszego dziennikarskiego śledztwa pt. “Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii?”. Piszemy w nim o alternatywnej a bardzo prawdopodobnej etymologii nazwiska Tolkien i o możliwym […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Co wiemy o przodkach J.R.R. Tolkiena (przyczynek), dnia 25.01.2010 o godzinie 15:28
[…] przez Ryszarda “Galadhorna” Derdzińskiego (ich część pierwsza znajduje się tutaj, a część druga tutaj), zdecydowałem się przedstawić mój pogląd i wiadomości na temat niemieckiego […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Does the Tolkien family come from Warmia? (I), dnia 02.02.2010 o godzinie 13:05
[…] Polska wersja tego artykułu znajduje się tutaj. […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Tołkiny in Warmia: a nest of the Tolkien family? (Part II), dnia 02.02.2010 o godzinie 14:54
[…] Please read also the first part of our inquiry entitled “Does the Tolkien family come from Warmia?”. In it, we write about an alternative but very likely etymology of the name Tolkien, and about the Tolkien family, who may be said to come from East Prussia, more specifically, from Warmia, and a small village called Tołkiny (Tolksdorf), lying in present-day Poland. […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » What do we know about the ancestors of J.R.R. Tolkien? (monograph), dnia 06.02.2010 o godzinie 8:49
[…] Derdzinski has been doing on the subject (with the results already presented on our news site as Part I and Part II), I have decided to express my view and what I have managed to learn about the origin […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Ekspedycja “Tołkiny 2010″ (cz. 1), dnia 24.08.2010 o godzinie 11:14
[…] do ekspedycji: Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii (I) – Ryszard “Galadhorn” Derdziński, Tołkiny na Warmii gniazdem rodu Tolkienów (II) – […]
Elendilion – Tolkienowski Serwis Informacyjny » Blog Archive » Będzie film pruskich przodkach Tolkienów!, dnia 01.04.2011 o godzinie 12:04
[…] możliwego pochodzenia rodziny z terenu historycznych Prus Wschodnich (pisaliśmy o tym m.in. tutaj). Według Adama Tolkiena, rodzina już od jakiegoś czasu prowadzi podobne badania, które skupiają się […]
Krzysztof Grzesik – J. R.R. Tolkien i SĹowianie « biaĹczyĹski, dnia 09.04.2011 o godzinie 17:39
[…] – Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii? (I) […]
KOREK, dnia 28.01.2012 o godzinie 11:04
Ja jestem z TOŁKIN. TOŁKINY są na Mazurach. granica między Warmia a Mazurami, przechodzi przez Reszel.
Galadhorn, dnia 28.01.2012 o godzinie 21:37
Czyli w dawnej nomenklaturze Tołkiny leżą w Prusach Wschodnich (podział na region Mazur jest, zdaje się, powojenny). Dzięki, Korek. W 2012 wybieram się do Was znowu na badania.
magda, dnia 22.06.2012 o godzinie 15:41
dzień dobry. Strasznie ciekawa jest historia o warmińskim-mazurskim pochodzeniu Tolkiena. Chciałabym o tym napisać artykuł. Bardzo proszę o kontakt na podany adres e-mail
Pozdrawiam
Magdalena Spiczak-Brzezińska
Gazeta Wyborcza Olsztyn
Dariusz, dnia 14.06.2015 o godzinie 12:57
Emil, nie kłamałeś! xD
Ignac, dnia 15.04.2021 o godzinie 11:18
Zwracam uwagę, że nazwa „Tolksdorf” to nazwa ściśle mówiąc nazistowska, bo wymyślona w roku 1938 i w związku z tym nie należy jej używać. Prawidłowa i tradycyjna niemiecka nazwa to Tolkynen.
Galadhorn, dnia 15.04.2021 o godzinie 11:31
A skąd Pan bierze takie nieprawdziwe informacje? W dawnych regestach i przywilejach, na mapach od XVI wieku po wiek XIX ten majątek zawsze nazywał się Tolksdorf. Legenda na temat nazwy Tolkynen pochodzi z interpretacji nazwiska właściciela dóbr, Petera Tolkyna, który w dokumentach z XV w. nazywa się czasem Tolkynen. Jednocześnie wieś w tym samym czasie w dokumentach nazywa się Tolksdorf.
Zostaw komentarz