Tołkiny w Barcji gniazdem rodu Tolkienów? (II)

14.01.10, 00:18, dodany przez Galadhorn

Przeczytaj też pierwszą część naszego dziennikarskiego śledztwa pt. „Czy Tolkienowie pochodzili z Warmii?”. Piszemy w nim o alternatywnej a bardzo prawdopodobnej etymologii nazwiska Tolkien i o możliwym pochodzeniu Tolkienów z Prus Wschodnich, a konkretnie z Barcji, z małej wioski Tołkiny (Tolksdorf) w dzisiejszej Polsce.

Był obywatelem Królestwa Prus. W roku 1883 ukończył słynne w niemieckim obszarze językowym Collegium Fridericianum w Królewcu (Königsberg; o szkole, zwanej po niemiecku Königlichen-Friedrichs-Kollegium, przeczytacie tutaj). Abiturientem tej samej szkoły był słynny filozof Emmanuel Kant, a uczył w niej między innymi działacz polski, K. C. Mrongowiusz). Jako filolog klasyczny, pracujący w Lipsku (Leipzig), Johannes Tolkiehn napisał między innymi: Homer und die römische Poesie (1900), Philologische Streifzüge (1916), Ars grammatica (1913, 1928). Nosił prawie takie samo nazwisko jak inny Jan Tolkien, filolog z Oksfordu.

Profesor Johannes Tolkiehn należał do wschodniopruskiego rodu (lub gałęzi rodu), który na przestrzeni wieków pisał swoje nazwisko Tolkien i Tolkiehn (a także: Tolken, Tolkihn, Tolkin, Tollkiehn, Tollkien, Tollkuehn, Tollkühn – patrz np. strona wymieniająca wszystkie niemieckie nazwiska). Współcześnie jeden z przedstawicieli tego rodu, niemiecki naukowiec, prof. dr Günther-Ulrich Tolkiehn z Wildau (w Brandenburgii) zapytany w 2003 r. o swoją genealogię przez tolkienistę o pseudonimie Almacundo, wyjaśnia genezę i etymologię swojego nazwiska w następujący sposób (patrz wpis na forum TheOneRing). Dr Tolkiehn na własną rękę przeprowadził kwerendę biblioteczną i badania genealogiczne, mające na celu ustalenie powiązań jego rodziny z angielskimi Tolkienami.  Jego ustalenia (bazujące przede wszystkim na pracy jednego z jego dawnych krewnych, pastora Heinricha Tolkiehna)  są następujące:

• Krewni Tolkiehnów żyli w Prusach Wschodnich (niem. Ostpreußen), które po 1945 r. zostały rozdzielone tak, że dziś ich część to polskie woj. warmińsko-mazurskie, a część to rosyjski Obwód Kaliningradzki.
• Ten historyczny kraj na dawnej ziemi bałtyjskich* Prusów należał od pocz. XIII w. dialektalnie do obszaru dolnoniemieckiego (dialekty dolnosaskie i dolnofrankońskie, których użytkownicy byli w średniowieczu osadnikami sprowadzanymi przez Zakon Krzyżacki; od dialektu dolnoniemieckiego wyodrębnił się też język niderlandzki). Na terenie Prus Wschodnich posługiwano się też bałtyjskim językiem pruskim oraz polskimi gwarami Mazowsza. Wszystkie te warstwy językowe miały wpływ na nazewnictwo osobowe i miejscowe w Prusach Wschodnich.
• Prof. Tolkiehn twierdzi, że według tradycji rodzinnej ich nazwisko zostało około roku 1800 zmienione z Tolkien (uczony twierdzi, że w archiwach rodzinnych są zapiski dokładnej daty i przedstawiciela rodziny, który „zniemczył” graficznie to nazwisko: Tolkien > Tolkiehn).
• Według Tolkiehna nazwisko Tolkien jest typowe tylko dla obszaru Prus Wschodnich, bo wywodzi się z języka bałtyjskich Prusów. Wiele rodzin na tym obszarze ma nazwiska zakończone sufiksem -ien (np. Leptien, Monien itp.), jednak znaczenie tej końcówki nie jest do końca zbadane (wg prof. Tolkiehna). Jasna ma być natomiast pierwsza część nazwiska – Tolk. Ma ona – jak to już ustaliliśmy w pierwszej części naszego dziennikarskiego śledztwa – pochodzić z języka pruskiego i oznaczać  ‚tłumacza’, osobę, która była w średniowieczu zdolna do transakcji i konwersacji w różnych językach krzyżackich Prus (która przede wszystkim znała i prutzisch/pr?siskai, i średnioniemiecki).
• Dziś cała grupa nazwisk, o których mowa (od Tolkien przez różne formy do Tolkiehn), nie bardzo liczna, rozpowszechniona jest przede wszystkich w okolicach Berlina, Hamburga i innych północnoniemieckich miast, do których po II wojnie odsyłano tzw. Wypędzonych (Niemców z terenów, które Niemcy utraciły po 1945 r.).
• Prof. dr Günther-Ulrich Tolkiehn nie znalazł jednak genealogicznego łącznika między swoją rodziną, a dolno- lub górnosaksońskimi Tolkiehnami, od których wywodził się rodzina J.R.R. Tolkiena.

Na pewno ważnym dla naszych badań byłoby ustalenie w jakich źródłach, w jakim okresie historii Niemiec, w której z niemieckich krain i w jakiej formie nazwisko Tolkien/Tolkiehn/Tollkühn pojawia się najdawniej. Gdyby teoria pruska znalazła stuprocentowe potwierdzenie, trzeba by było wziąć pod uwagę formę nazwy osobowej (a potem nazwiska), która pojawiała się na terenie Prus od XIV w. Według takich językoznawców jak Max Mechow od pruskiego *tulki ‚tłumacz’  pochodzą takie n. osobowe: Tuleke (1344, sołtys w Klonowken/Klonówkach koło Starogardu Gdańskiego), Tolleke (1350, komtur elbląski), Tulicke (Sambia), Tullike (okręg Wehlau/Welawa w dzisiejszym Obwodzie Kaliningradzkim), Tulke (urzędnik kamery w Nehmen), Tolike (Sambia), Tolicke (1401, Warmia), Tolk (1419, Warmia),  Tolck (Sambia, pruski chłop), Tölke (Schalwe/Sławno) oraz nazwiska: Tolk, Tolck, Tolks, Tollkien, Tollkiehn, Tolckien, Tolkin, Tollkühn, Tolket, Tolkemitt, Tolkmitt, Tolkemitz, Tolcomith, Tolksdorfer, Tolksdorff, Tulke, Tulkini.

Z tymi nazwami osobowymi związane są pruskie (warmińskie i mazurskie) nazwy miejscowe: Tulkin/Tolken (1315, urząd komory w Nehmen, powiat Mohrungen/Morąg), Tolkynen (1415, powiat Rastenburg/Kętrzyn – wbrew powojennym polskim źródłom, nazwa Tolkynen dla wsi Tolksdorf/Tołkiny pojawia się tylko w XV w., a nie do 1938 r.; nazwa Tołkiny to powojenny „chrzest” wsi, która przez większość swojej historii nazywała się Tolksdorf), Tolksdorf, Tolkemite (1337, powiat Elbing/Elbląg; pol. Tolkmicko), Tolkemit, Tholkemyte (1425, powiat Osterode/Ostróda).

Tuż przed II wojną światową interesująca nas grupa nazwisk wciąż była znana w Prusach Wschodnich. Na przykład książka adresowa wschodniopruskiego Fischhausen (dziś Primorsk w Obwodzie Kaliningradzkim) wymienia nazwiska: Tolk, Tolkiehn, Tolkien, Tolkmit, Tolksdorf, Toll, Tollkiehn, Tollkühn. Dziś nazwiska te spotykamy przede wszystkim w północnej części RFN (np. w okolicach Hamburga), do której migrowali po II wojnie światowej Niemcy wypędzeni z dawnych Prus Wschodnich.

Zgodnie z naszymi ustaleniami najdawniejsza etymologia nazwiska Tolkien odsyła nas do języka pruskiego (z grupy języków bałtyjskich), a ewolucja mogła wyglądać tak (według mojej teorii):

prus. Tulki ‚tłumacz’
?
dolnoniemieckie Tolk(e)
?
niem. (z końcówką słowiańską?) Tolkin, Tolkien
?
zgermanizowane Tolkiehn
lub
wtórnie etymologizowane („etymologia ludowa”) Tollkühn (skojarzone z niem. przymiotnikiem tollkühn ?ryzykancki, brawurowy, szaleńczo odważny’)

Konieczna jest szczegółowa kwerenda biblioteczna. Jest wiele ciekawych niemieckich słowników, opracowań i atlasów ono- i topomastycznych. Ich ustalenia są czasem sprzeczne, np. Die deutschen Familiennamen geschichtlich, geographisch, sprachlich autorstwa Alberta Heintze i Paula Cascorbi (Halle, Berlin 1933) wywodzi nazwisko Tolkien od przymiotnika tollkühn (teoria, którą popierał J.R.R. Tolkien), a opracowanie Maxa Mechowa Deutsche Familiennamen prussischer Herkunft (Dieburg/Darmstadt, 1987) wywodzi je od pruskiego *tulki (teoria, którą J.R.R. Tolkien odrzucał w liście nr 349). Internetowy słownik średniowysokoniemieckiego (języka średniowiecznych Niemiec) podaje dwie formy, które są ilustracją tego dylematu:

• tolke, tolc ‚tłumacz/dolmetsch, interpretator/interpres’; są tam podane przykłady z terenu Prus: der hemelesce tolke Hans; Virgilius der ist ein tolc; di dritte rede ist ein tolk.
• tol-küene przymiotnik ‚nieroztropny/temerarius’

Młody Ronald Tolkien już w czasach nauki w Szkole Króla Edwarda i jako student Uniwersytetu Oksfordzkiego interesował się etymologią swojego nazwiska. I już wtedy podążył za teorią „szaleńczej odwagi” (widać, że bardziej go zainspirowało tollkühn niż mniej emocjonujące Dolmetsch), tworząc takie swoje pseudonimy (patrz temat „Pseudonimy J.R.R. Tolkiena” na Forum Elendilich): Ragnald Hr?dmóding (staroangielskie hr?dmód oznacza ‚pochopny, porywczy, popędliwy’), Ruginwaldus Dwalak?neis (gockie *dwalak?neis = niem. toll-kühn), quenejskie Arcastar (to samo znaczenie) czy angielskie Rashbold (synonim).

W kolejnym odcinku naszego śledztwa spróbujemy odpowiedzieć na pytanie o najdawniejszych przodków J.R.R. Tolkiena, prześledzimy dzieje Tolkienów/Tolkiehnów/Tollkühnów w  Saksonii (określimy czy chodzi o Górną czy Dolną Saksonię) i spróbujemy odnaleźć najdawniejszy dokument z zapisanym nazwiskiem rodowym Tolkienów. Kiedyś też na pewno udamy się do Tołkinów w warmińsko-mazurskim i zobaczymy okiem kamery i aparatu fotograficznego, jak wygląda kraina, z której pochodzą (być może) Tolkienowie…

c.d.n.

__________________________

* Używam formy bałtyjski, a nie bałtycki, żeby czytelnik LNDLN miał jasność, że chodzi o grupę języków w rodzinie indoeuropejskiej: spokrewnione  ze sobą języki pruski, jaćwięski, litewski, łotewski i ich dialekty. Czasem nazywa się je też językami ajstyjskimi (od starożytnego bałtyjskiego ludu Aestii).

Kategorie wpisu: Biografia Tolkiena, Lingwistyka